مسئله سماع موتی

از جملۀ چند مسائلی است که از ابتدای اسلام تا امروز مسلمانان درباره آن اختلاف نظر داشته اند.گروهی معتقد بودند که انسانها پس از مرگ ارتباطشان با زنده ها قطع می شود حتی صدای آنها را نمی شنود مگر در موارد خاصی که در حدیث بیان شده است.

گروهی دیگر از مسلمانان معتقد هستند که مردگان در هر حال صدای زنده ها را می شنوند و سخن آنها را می فهمند و هر گروهی دلایل خاص خود را دارند.

پرسش از میت در قبر

در مورد پرسش از مردگان نیز بین علماء اختلاف نظر وجود دارد.

ابن جریر و پیروان محمد ابن کرّام سجستانی می گویند: سوال نکیر و منکر در قبر صرفاً متوجه کالبد آدمی می گردد و خدای متعال در آن دم عنصر درک و سمع و علم در بدن قرار می دهد و درد و لذت را احساس می کند.

ابن حزم و ابن هیبره می گویند: روح مورد سؤال و جواب قرار می گیرد بدون اینکه جسم به روح بر گردد.

جمهور علماء اسلام می گویند: خداوند متعال روح را موقتاً به جسد باز میگرداند و سوالات از وی پرسیده می شود و سپس روح به جایگاهش مسترد می شود.

آنگاه که آدمی وفات می کند و در قبر گذاشته می شود چه مسلمان باشد یا غیر مسلمان دو فرشته نزد وی می آیند و از او سوالاتی می کنند چنانچه در حدیث آمده است:

«وَیأْتِیهِ مَلَكَانِ فَیجْلِسَانِهِ فَیقُولاَنِ لَهُ: مَنْ رَبُّكَ فَیقُولُ: رَبِّىَ اللَّهُ. فَیقُولاَنِ لَهُ: مَا دِینُكَ فَیقُولُ: دِینِى الإِسْلاَمُ. فَیقُولاَنِ لَهُ: مَا هَذَا الرَّجُلُ الَّذِى بُعِثَ فِیكُمْ قَالَ فَیقُولُ: هُوَ رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله علیه وسلم-. فَیقُولاَنِ: وَمَا یدْرِیكَ فَیقُولُ: قَرَأْتُ كِتَابَ اللَّهِ فَآمَنْتُ بِهِ وَصَدَّقْتُ». زَادَ فِى حَدِیثِ جَرِیرٍ: «فَذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ (یثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا)». الآیةَ. ثُمَّ اتَّفَقَا قَالَ: «فَینَادِى مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ: أَنْ قَدْ صَدَقَ عَبْدِى فَأَفْرِشُوهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَافْتَحُوا لَهُ بَابًا إِلَى الْجَنَّةِ وَأَلْبِسُوهُ مِنَ الْجَنَّةِ». قَالَ : «فَیأْتِیهِ مِنْ رَوْحِهَا وَطِیبِهَا». قَالَ : «وَیفْتَحُ لَهُ فِیهَا مَدَّ بَصَرِهِ». قَالَ: «وَإِنَّ الْكَافِرَ ». فَذَكَرَ مَوْتَهُ قَالَ : « وَتُعَادُ رُوحُهُ فِى جَسَدِهِ وَیأْتِیهِ مَلَكَانِ فَیجْلِسَانِهِ فَیقُولاَنِ : مَنْ رَبُّكَ فَیقُولُ : هَاهْ هَاهْ هَاهْ لاَ أَدْرِى.

فَیقُولاَنِ لَهُ : مَا دِینُكَ فَیقُولُ : هَاهْ هَاهْ لاَ أَدْرِى. فَیقُولاَنِ : مَا هَذَا الرَّجُلُ الَّذِى بُعِثَ فِیكُمْ فَیقُولُ : هَاهْ هَاهْ لاَ أَدْرِى. فَینَادِى مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ : أَنْ كَذَبَ فَأَفْرِشُوهُ مِنَ النَّارِ وَأَلْبِسُوهُ مِنَ النَّارِ وَافْتَحُوا لَهُ بَابًا إِلَى النَّارِ ». قَالَ : « فَیأْتِیهِ مِنْ حَرِّهَا وَسَمُومِهَا ». قَالَ : « وَیضَیقُ عَلَیهِ قَبْرُهُ حَتَّى تَخْتَلِفَ فِیهِ أَضْلاَعُهُ ». زَادَ فِى حَدِیثِ جَرِیرٍ قَالَ : « ثُمَّ یقَیضُ لَهُ أَعْمَى أَبْكَمُ مَعَهُ مِرْزَبَّةٌ مِنْ حَدِیدٍ لَوْ ضُرِبَ بِهَا جَبَلٌ لَصَارَ تُرَابًا ». قَالَ : « فَیضْرِبُهُ بِهَا ضَرْبَةً یسْمَعُهَا مَا بَینَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ إِلاَّ الثَّقَلَینِ فَیصِیرُ تُرَابًا ». قَالَ : « ثُمَّ تُعَادُ فِیهِ الرُّوحُ »[1]

ترجمه

دوفرشته نزد وی می آیند و او را نشانده و می گویند: پروردگارت کیست؟

می گوید: پروردگارم الله است .

می گویند: بر کدامین آیین و اعتقاد استواری؟

می گوید: اسلام را عقیده و دین خود بر گرفته ام .

می گویند: فردی که در میان شما به پیامبری مبعوث شد چه نام دارد؟

می گوید: او رسول الله (صلی الله علیه وسلم) است.

می گویند: از کجا می دانی که او رسول الله است؟

می گوید: کتاب خدا (قرآن ) را خواندم پس به او ایمان آوردم و تصدیقش کردم.

 و در مازاد روایت ابن جریر آمده است، این است مصداق قول خداوند (خداوند کسانی را که ایمان آورده اند با سخن استوار ثابت می گرداند).

پس منادی از آسمان ندا می دهد: بنده ام راست گفت، از بهشت برایش فرشی بگسترانید و دروازه ای از بهشت برایش بگشایید و لباس بهشتی بپوشانیدش.

می فرماید: نسیم رایحه خوش بهشت به مشامش می رسد و قبرش تا چشم می بیند وسعت پیدا می کند.

سپس مرگ انسان کافر را یاد آوری کردند و فرمودند: پس از دفن، روح به جسدش باز گردانده می شود و دو فرشته نزد او می آیند و او را نشانده و می گویند: پروردگارت کیست؟

می گوید: هاه هاه (هول کنان و هراسان) نمی دانم

می گویند: به چه اعتقاد و آیینی پایبندی؟

لرزان و ترسان و نفس زنان می گوید: نمی دانم

می گویند: این مردی که در میان شما به پیامبری مبعوث شد کیست؟

هاه هاه کنان می گوید: نمی دانم

پس منادی از آسمان ندا می دهد: دروغ می گفت، برایش فرشی آتشین بگسترانید و لباسی سوزانگر بپوشانید و دروازه ای از جهنم برایش باز کنید.

می فرماید: پس حرارت و وزش سوزان جهنم به قبرش زبانه می کشد و قبرش چنان تنگ می شود که استخوان های پهلوهایش درهم فرو می رود. و در روایت ابن جریر افزون برایش آمده است، سپس فرشته ای نابینا و ناشنوا بر وی گماشته می شود (هدف از نابینا و ناشنوا بودن این است که فرشته به فریادهایش توجه نمی کند گویا اصلاً او را نمی بیند و فریادهایش را نمی شنود) و گرز آهنین همراهش است که اگر به کوهی اصابت کند کوه به تلی از خاک تبدیل می شود پس با آن گرز مورد ضرب قرار می گیرد که صدای وی را همه مخلوقات هستی جز آدمیان و جنیان همگی می شنوند و بر اثر آن ضربه مهلک فرد تبدیل به خاک می شود و پی در پی روح به آن باز می گردد و این مجازات گریبانگیر وی می گردد.

چندی پیش یکی از دوستان مطالبی در باب شنیدن مردگان صدای زندگان را در اختیارم قرار داد و واکاوی حقیقت موضوع را جویا شد، از آنجایی که در این زمینه کتابی به زبان فارسی نگاشته و حتی ترجمه نشده بود بایسته دیدم مختصراً تحقیقی در این خصوص انجام گیرد و دلایل و مستندات ذکر گردد بدون این که بنده در این مبحث قضاوت کنم و داوری در این باره را به خوانندگان و اهل تحقیق می سپارم.

اینک در جواب این پرسش که آیا اموات می شنوند یا نمی شنوند؟ چنانچه گفته شود که اموات نمی شنوند، برخی از آیات قرآن بر این مدعا دلالت دارد که مردگان نمی شنوند و اگر اظهار شود که اموات قادر به شنیدن می باشند این سخن نیز،گزاف و مبالغه آمیز نمی باشد چون ظاهرا پیامبر(صلی الله علیه وسلم) با آنان سخن گفته است.

آری اگر گفته شود نمی شنوند بر اساس نظر ام المؤمنین عایشه (رضی الله عنها) سخن گفته است و اگر گفته شود می شنوند بر اساس نظر عبدالله ابن عمر(رضی الله عنهما) سخن گفته است.

ما مسلمانان به زیارت اموات می رویم چون این عمل را سنت می دانیم زیرا رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) ما را به زیارت اموات دستور داده اند. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) «نَهَیتُكُمْ عَنْ زِیارَةِ الْقُبُورِ فَزُورُوهَا فَإِنَّ فِى زِیارَتِهَا تَذْكِرَةً ».[2]

ترجمه: سابقاً شما را از زیارت قبرها نهی می کردم ولیکن دیگر ممانعتی نیست زیرا در زیارت اموات عبرت ها نهفته است.

لاجرم هنگام زیارت آنچه را که رسول پاک به ما تعلیم دادند، بر زبان می آوریم. چنانچه در روایت ابن عباس(رضی الله عنه) آمده است: «مَرَّ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ بِقُبُورِ الْمَدِینَةِ فَأَقْبَلَ عَلَیهِمْ بِوَجْهِهِ، فَقَالَ: السَّلاَمُ عَلَیكُمْ یا أَهْلَ القُبُورِ، یغْفِرُ اللَّهُ لَنَا وَلَكُمْ، أَنْتُمْ سَلَفُنَا، وَنَحْنُ بِالأَثَرِ».[3]

ترجمه: رسول الله (صلی الله علیه وسلم) از قبرستان مدینه گذر کردند و روکنان به قبرها، فرمودند: سلام باد بر شما ای اهل قبرستان، خداوند ما و شما را ببخشاید، بی تردید ما هم درجرگه شمایان خواهیم پیوست.

و در روایتی دیگر آمده است: «عَنْ ابن عباس(رضی الله عنه): أَنَّهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ َمرَّ عَلَى الْقُبُورِ بِالْمَدِینَةِ , فَقَالَ:السَّلامُ عَلَیكُمْ یا أَهْلَ الْقُبُورِ الْمُؤْمِنِینَ , وَالْمُسْلِمِینَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لَنَا وَلَكُمْ , أَنْتُمْ سَلَفُنَا , وَنَحْنُ عَلَى الأَثَرِ».[4]

ترجمه: رسول خدا(صلی الله علیه وسلم) از مسیر قبرستان مدینه عبور نمودند و فرمودند: سلام بر شما ای أموات مسلمان و مؤمن، خداوند غفران خویش را شامل حال ما و شما سازد هر چند فراپیش مان رحلت نموده اید ما نیز به جمعیت شما ملحق می شویم.

[1] -سنن ابي داوود .4/383

[2] -سنن ابی داوود.باب زیارة القبور.3/212

[3] -سنن ترمذی 3/369

[4] - المعجم الكبير للطبرانی .10/254