مولانا الیاس و پیشرفت اسلام

تمركز برمسائل بنيادين دين

مولانا محمد الياس رحمه‎الله بر اين باور بود كه ترتيب درست كار دين همين است كه نخست در دلهاي مردم ايمان حقيقي، ارزش دين، طلب دين و فكر آخرت ايجاد شود آنگاه است كه صلاحيت عمل برتمام دين به وجود مي‎آيد.

در جايي ديگر چنين مي‏نويسد: «مذهب، ايمان و اوصول دين به منزلة زمين هستند كه براي ترويج اين امور تحرك و تلاش به منزلة هموار كردن زمين و باريدن باران است. اما بقيۀ امور به منزلة باغها هستند… وقتي زمين آماده شد، باغهاي زیاد و بي‎شماري مي‎توان در آن درست كرد… به نظر مولانا خيلي اشتباه است كه قبل از درست كردن زمين و مستحكم نمودن بنياد، نيروهاي خود را در كارهاي ديگر صرف كرد و اميدوار نتايج بود. در يكي از نامه‏ ها همين نظريه را اينگونه اظهار مي‎دارد: ملتي كه هنوز الفاظ «لااله الاالله» را نمي‏داند چگونه مي‏توان قبل از اصلاح مرحلة ابتدائي، به اصلاح مرحلة نهائي آن پرداخت؟! زيرا اصلاح مرحلة بعدي قبل از اصلاح مرحلة اوّل امكان پذير نيست. به همين دليل بنده از مراحل در مياني و نهايي صرف نظر كرده‏ام. اگر مراحل ابتدايي به خوبي راه اندازي شود، وصول به مراحل نهايي خود به خود آسان مي‏گردد. اما در صورتي كه مرحله اول دستخوش فساد باشد فكر اصلاح و شكوفايي مراحل بعدي نوعي توقع بي‏جهت است». (۱) .

آري با مطالعه‌ای گذرا از سيرت پيامبر صلي‏ الله‎عليه وسلم به اين نتيجه دست مي‎يابيم كه زندگاني مبارك ایشان از دو بخش مهم تشكيل شده است: ۱ـ مكي؛ ۲ـ مدني؛

در زندگاني مكي تمركز اساسي پيامبر صلي‏الله‎عليه‎وسلم بر ايمان و اصول دين و تعميق ايمان در قلب‎هاي مسلمانان بود و اين كار سيزده سال به طول انجاميد. اساساً دست‎آوردهاي زندگاني مکی و دوران مدني، دوران خلفاي راشدين و… نتيجه و ثمرة كوشش‎ها، ايماني بود كه از نخستين سال نبوت آغاز شد.

مولانا محمدالياس رحمه‎الله با استفاده از تجربه‌هاي طولاني و دقت نظر خود، با توجه به اوضاع كنوني به این باور رسيده بود كه امروزه بايد تمام جديّت و كوشش صرف شكوفا نمودن درخت ايمان در قلب‎هاي مسلمانان گردد. چون به دليل خشك شدن اساس و ريشة دين، شاخه‏ ها و برگهاي آن در حال پژمرده شدن هستند. تجربة هزار و چهار صد سالة اين امت نيز ثابت نموده كه هرگاه در قلب‎ها تحول ايجاد شده، مشكلات اخلاقي، خانواده‏گي، اجتماعي، سياسي و… به نحوي حل شده است كه انتظار آن نمي‎رفت. در ميوات (نخستين جایي كه مولانا دعوت خود را از آنجا آغاز نمود) عيناً همين طور شد. ميواتي‎ها به حدي از جهل و ناداني رسيده بودند كه بعد از آن جهالت، مرحله‎اي جز ارتداد باقي نمانده بود. اما با استفاده از انديشه‎ها و روش دعوت مولانا الياس رحمه‎الله در زندگي آنان چنان تغيير و تحول اساسي صورت گرفت كه با كردار خدا پسندانة خود ياد خاطر مسلمانان صدر اسلام را زنده مي‎كردند. اساساً از زمانيكه فعالان حوزه دعوت ديني به اصلاحات جزئي و موضعي بسنده نمودند، انحطاط مسلمانان آغاز گشت.

 اكرام مسلم (گرامي‎داشت مسلمانان)

يكي از اساسي ترين مشكلاتي كه بعد از خيرالقرون دامن‎گير امت اسلامي شد «تفرقه» است. تفرقه و جدايي ميان صفوف و طبقات امت اسلامي زهرآلودترين سلاح دشمنان اسلام است كه با اين سلاح توانستند ستون فقرات اين امت را در طي قرون متوالي بشكنند و متأسفانه اين مشكل امروزه نيز دامن‎گير تمام طبقات امت اسلامي بخصوص دينداران مي‎باشد كه سخت نيازمند اصلاح است. اغلب مسلمانان شعار اتحاد امت اسلامي را سر مي‎دهند، اما عملكردشان، گفتارشان را تكذيب مي‎كند. اما مولانا الياس رحمه‎الله با درك صحيح اين مشكل اساسي عملاً راه‎حل مناسبي را ارائه نمود و آن اضافه نمودن اصل اكرام مسلم در ستون‎هاي بنيادي اين نهضت مي‎باشد.

طرز تفكري كه امروز در جامعة جهاني اسلام متداول است، بر این مبناست که هر شخص خود را از لحاظ خوبيها کامل و ديگران را مملو از بديها تصور نموده و به اين دليل خود را شايستة تعظيم و تكريم، و ديگران را مستحق انتقاد و تحقير مي‎داند. اين چنين طرز تفكر غلط را مولانا الياس بدينگونه تغيير داد كه انسان بايد هميشه كوتاهي‎هاي خود و خوبي‎هاي ديگران را مد نظر قرار داده و اگر در طرف مقابل عیوبی ديده شد، آن را به ديده اغماض نگريسته و بكوشد خوبي‎هاي فرد را بر بديهاي وي غالب و چيره نشان دهد. چنانكه در يك نامه چنين مي‎نويسد : «فطرتا» هيچ مسلماني چنان نيست كه از خوبي‎ها و بدي‎ها خالي باشد؛ قطعاً هر شخصي داراي مقداري حسن و خوبي و مقداري ضعف و بدي است. اگر اغماض و چشم پوشي از بديها و ابراز خرسندي در ميان ما مسلمانان رواج يابد، خود به خود بسياري از فتنه‎ها از بين خواهد رفت و بنياد خوبيها مستحكم خواهد شد». (۲)

اين طرز تفکر و عملکرد در واقع توفيق خاص الهي بر مولانا بود، كه او اكرام مسلم را در اصول و اركان نهضت خود گنجانيده و به آن اهميت خاص قایل شده زيرا ساخت اين نهضت طوري است كه انسان قهراً با مسلمانان مختلف برخورد مي‎نمايد. لذا اگر به اصل اكرام مسلم معتقد نبوده و آن را دعايت ننمايد، قطعاً فتنه‎هاي متعددي به وقوع خواهد پيوست. رعايت اصل مزبور در واقع بهترين درمان براي تمام بيماري‎ها و جلوگيري از تمام فتنه‎ها است. نكته جالب اينجا است كه مولانا محمد الياس رحمه‎الله اصل فوق را نه تنها به عنوان يك تئوري ارائه نكرد؛ بلكه عملاً خود و مبلغين را چنان تربيت نمود كه در دلهاي آنها عظمت كلمه طيبه و احترام كلمه‎گو به وجود آيد. مولانا الياس رحمه‎الله به آنان آموخت كه در تبليغ و برخورد با مسلمانان گنهكار به شراره (روشنی) ايمان آنها كه در خاكستر قلب‎شان پنهان شده، توجه كرده و براي شعله‎ور ساختن آن تلاش و جديت نمايند و نسبت امتي بودن او را با رسول الله صلي‏الله‎عليه وسلم همواره ملاحظه نمايند. مولانا رحمه‎الله چنان ذره‎بيني به دست داعيان سپرد كه به وسيله آن ذرة ايمان را بزرگ و باعظمت مشاهده نمايند.

در واقع اگر مسلمانان به اين نظرية مولانا الياس جامة عمل بپوشانند، بزرگترين مشكل امت اسلامي (تفرقه) به طور معجزه‎آسا حل خواهد شد. با اضافه نمودن اين اصل، نهضت دعوت و تبليغ از فتنه‎ها و آفت‎هاي بي‎شماري مصون گرديد؛ ورنه مشكلات عديده‎اي فراروی‎دعوتگران، هنگام عرضه دعوت به اقشار مختلف پيش مي‎آمد.

ذِکر از منظری متفاوت

هرگاه سخن از ذكر الله جل‎جلاله به ميان مي‎آيد، ذهن انسان ناخودآگاه فقط به سوي اوراد و اذكار مخصوص و در مواقع خاصي مي‎رود. از جانب ديگر چون اغلب مسلمانان شاغل و با يكديگر به داد و ستد مي‎پردازند از کثرت ذكر، – آن چيزي كه الله جل‎جلاله به مؤمنان دستور مي‎دهد؛ –  محروم‎اند. چنانكه مي‎فرمايد: «‏يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللهَ ذِكْرًا كَثِيرًا‏» [احزاب: ۴۱]؛ اي مؤمنان! بسيار خداي را ياد كنيد (و هرگز او را فراموش ننماييد). در جایی دیگر ذكر قليل را يكي از خصلت‏هاي منافقين مي‏شمارد، آنجا كه مي‏فرمايد: «وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا» [نساء:۱۴۲]؛ و جز اندكي خداي را ياد نمي‏كنند.

اما مولانا الياس رحمه‏ الله ديدگاه متفاوتي دارد، چنانكه مي‏فرمايد: «ذكر حقيقي و اَعلاي هر زمان، رعايت احكام خداوندي متعلق به همان زمان است. «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ الله»؛ [منافقون:۹]؛ اي مؤمنان! اموالتان و اولادتان شما را از ياد خدا غافل نكند.

پس كسيكه در سلوك با فرزندانش و در خريد و فروش و معاملات، احكام خداوندي را اطاعت و حدود او را رعايت مي‏نمايد، با وجود مشغول بودن به اين مشاغل نيز، ذاكر الله مي‏باشد. (۳)

در جايي ديگر مي‎فرمايد: «غفلت كه حرام است اما ذكر، منحصر به ذكر زباني و لفظي نيست. انسان اگر در حين انجام‏دادن كارهاي مختلف احكام شرعي را مراعات نمايد، تمام زندگي وي به ذكر الله جل‏جلاله تبديل مي‏گردد.(۶)

البته در نزد ايشان اشتغال به ذکر زباني، در راستاي دعوت دين خيلي ضروري و مهم بود. چنان كه در يك نامه مي‏نويسد: «كثرت ذكر و دعا چرخ‏هاي اين كار و روح آن هستند.

درد و فكر دين

اساسي‏ ترين عامل و محرك براي انجام امور ديني و خدمت دين، داشتن درد و غم دين است. چنانكه در سيرت پيامبر صلي‏الله‎عليه وسلم مي‏خوانيم كه اغلباً در فكر عميق بودند. خود شخص مولانا رحمه‎الله آنقدر سوز و درد داشت كه گاهي مثل يك ماهي كه بيرون از آب آمده مي‏غلتيد. مي‏فرمود: خدايا! چه كنم؟ هيچ كاري نمي‏شود! (۷)

انحطاط روز افزون دين، و ضعف در عقايد و اركان اسلام و گسترش بي‏ديني، و مادي‏گرايي در مسلمانان بر طبع غيور و حساس مولانا چنان اثر گذاشته بود كه او در تمام زندگاني احساس رنج و اضطراب مي‏كرد.

به اين دليل مولانا سوز و درد براي دين را بر هر مسلماني لازم مي‏دانست و معتقد بود كه غفلت از دعوت و فكر دين و اشتغال خالص به دنيا باعث دوري از الله و شرمندگي و ذلت در آخرت خواهد شد. در يك نامه به دوستانش چنين مي‏نويسد: «اين را يقين كنيد كه هر شخصي بدون درد و فكر اسلام بميرد، مرگ اوبدترين مرگ است. افراد غافل از فكر دين و مشغول و سرمست در لذت‏هاي دنيا، روز قيامت رو سياه محشور مي‏گردند. دوستان عزيز! كسي كه در حال فكر و كوشش دين از بين برود هنگام مرگ شاد، و در آخرت با سرخ رويي به ديدار حضرت محمد صلي‏الله‎عليه وسلم مشرف خواهد شد. اما غفلت كننده از دين محمدي به بدترين حالت خواهد مرد و روسياه محشور شده و لياقت زيارت رسول الله صلي‏الله‎عليه وسلم را نخواهد داشت.

پي‏ نوشت ‏ها :

۱ـ ندوی، سیدابوالحسن علی،مولانا الیاس و نهضت دعوت و تبلیغ، مترجم: مولانامحمدقاسم قاسمی، ص: ۱۸۸، انتشارات شیخ الاسلام احمدجام، تربت جام.

۲ـ همان، ص: ۱۸۷٫

۳ـ قادری، عمر، ملفوظات مولانا محمد الياس، ص:۹۰٫

۴ـ مولانا الياس و نهضت دعوت و تبليغ، ص:۱۹۸٫